Zamek Krzyżtopór w Ujeździe.

Opis

Zamek Krzyżtopór ufundował w XVII wieku wojewoda sandomierski, Krzysztof Ossoliński. Budowniczym obiektu w modnym wówczas stylu „pallazzo in fortezza” był słynny architekt Wawrzyniec Senes. Nazwa Krzyżtopór pochodzi od krzyża, symbolu religijności fundatora oraz topora, który był herbem rodu Ossolińskich. O wyborze Ujazdu, na miejsce siedziby, zdecydowało dogodne położenie wsi.  Krzysztof Ossoliński chciał mieć modną wówczas rezydencję typu „pallazzo in fortezza”, będącą połączeniem wygodnego pałacu z siedzibą obronną. Najlepiej na takie założenie architektoniczne nadawało się zbocze w Ujeździe, stanowiące rodzaj naturalnej platformy z rozległym widokiem na dolinę rzeki Koprzywianki. Budowę fortecy rozpoczęto w 1627 roku choć są też źródła mówiące o 1621 lub 1626 czy 1631 roku jak sugeruje data wycięta na kamiennej tablicy umieszczonej nad wejściem w wieży bramnej. Była to inwestycja na ogromną skalę. Fundator zaangażował potężne środki finansowe. Musiał też zatrudnić setki robotników, wysokiej klasy rzemieślników różnych specjalności. Monumentalną budowlę zakończono w 1644 roku. Jednak Krzysztof Ossoliński niedługo cieszył się swoją rezydencją. Zmarł 24 lutego 1645 roku z powodu nagłego ataku febry. Spadkobiercą wielkiego majątku wojewody sandomierskiego został jego jedyny syn Krzysztof Baldwin. Niestety, młody Ossoliński zginął w roku 1648, dowodząc chorągwią na wojennej wyprawie przeciw Tatarom. Nie zostawił spadkobierców i zamek przeszedł w ręce krewnych. Po Ossolińskich pałac stał się własnością rodziny Kalinowskich. W 1655 roku dotarli pod jej mury Szwedzi i po zdobyciu twierdzy urządzili w niej kwaterę. Wycofując się z Polski Szwedzi zdewastowali i ograbili zamek. Mimo to, obiekt był użytkowany aż do roku 1770. Dopiero gdy kolejni właściciele opuścili go i przenieśli się do dworu wybudowanego w pobliżu pałacowych ogrodów, pałac zaczął popadać w ruinę. Ostatnimi właścicielami Krzyżtoporu została rodzina Orsettich, którzy kupili zamek w 1858 roku. Obecnie właścicielem pałacu jest samorząd gminy Iwaniska, malownicze ruiny udostępnione są dla turystów.
Forma budowli świadczy o zainteresowaniu fundatora magią i kabałą. Zamek miał tyle baszt co pór roku, sal balowych tyle co miesięcy, pokoi tyle co tygodni w roku a okien tyle co dni. Jak głosi legenda, jedna z komnat miała szklany dach, nad którym umieszczono wielkie akwarium z egzotycznymi rybami. Wokół zamku rozciągały się natomiast malownicze różane ogrody.